Grzegorz Gerwazy Gorczycki - klejnot polskiego baroku

This transcription discusses the life and work of Grzegorz Gerwazy Gorczycki, a prominent Polish Baroque composer. Gorczycki was known for his contributions to sacred music and his role as the last great composer in the tradition of the Wawel Cathedral. He studied in Prague and Vienna before returning to Krakow, where he held various positions including vicar and penitentiary. Gorczycki's responsibilities as a chapel master included conducting, composing, and copying music. He also had a significant influence on the music performed by the cathedral choir. Gorczycki's status and duties increased over time, and he became a canon in Skalbmierz. He collaborated with the Norbertine convent in Imbramowice and conducted concerts with the Krakow and Działoszyce choirs. Gorczycki passed away in 1734 at the age of 67. I wiele i sąd Witajcie, ponieważ dnia 30 kwietnia przypada kolejna, a w tym roku 290, rocznica śmierci jednego z najwybitniejszych kompozytorów polskiego baroku, księdza Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego, postanowiliśmy na tą okazję przygotować dłuższy materiał poświęcony temu twórcy. W tym materiale przedstawimy jego życiorys i twórczość. W opisie tego podcastu znajdziecie również linki do wartościowych wykonań utworów tego wybitnego twórcy epoki baroku w Polsce. Od czasu do czasu na naszym kanale znajdziecie takie podcasty poświęcone jednemu twórcy. Nie przedłużajmy zatem i zacznijmy. Ksiądz Grzegorz Gerwazy Gorczycki jest często określany jako wybitny przedstawiciel późnego okresu polskiego baroku oraz jako najwybitniejszy z mistrzów działających na Wawelu, będąc ostatnim wielkim kompozytorem muzyki sakralnej w tradycji sięgającej 700 lat wstecz. W kontekście historii związanej z katedrą na Wawelu myślimy o wczesnych formach muzyki sakralnej, takich jak chorał benedyktyński oraz o długiej historii kultu świętego Stanisława. Wspominamy także o pierwszych zorganizowanych zespołach muzycznych, takich jak Kolegium Księży Mansjonarzy, Kolegium Psauterzystów, a także o późniejszych kapelach, takich jak Kapela Rorantystów. Kapela wokalno-instrumentalna powstała w roku 1619, które to odegrały istotną rolę w historii muzyki sakralnej na Wawelu. Kapelmistrzowie, tacy jak Franciszek Lilius i Bartłomiej Pękiel, stojący na czele tych zespołów, przyczyniali się również do ich rozwoju i ubogacania repertuaru. W roku 1655 historyk i kanonik Szymon Starowolski opisał z podziwem bogactwo oraz wspaniałość Katedry Krakowskiej, podkreślając jej wyjątkowe wyposażenie, liczne duchowieństwo oraz uroczystości religijne, które przewyższały wspaniałością wszystkie inne bazyliki chrześcijańskie. Ostatnim punktem tego opisu jest postać Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego, który wyróżnia się wielkością swojego dzieła i zasług. Rodzice Gorczyckiego, Adam i Anna Gorczycowie, byli wolnymi kmieciami, właścicielami największego folwarku we wsi Rozbarg, dziś jest to dzielnica Bytomia, leżącego ówcześnie w monarchii Habsburgów, ale przynależącej do diecezji krakowskiej. W trakcie przygotowywania tego podcastu nie udało nam się dowiedzieć, czy przyszły kompozytor miał rodzeństwo, był pierwszym czy kolejnym dzieckiem Adama i Anny. Jednakże, biorąc pod uwagę ich zamożność, oczywiście jako rodziny chłopskiej, mieli oni fundusze na kształcenie syna. Początkowe nauki młody Gorczyca pobierał prawdopodobnie w miejscowej szkole parafialnej, chociaż istnieją przypuszczenia, że miejscem tym był Kraków. Około roku 1678 zapisał się on na Uniwersytet Karola w Pradze, gdzie ukończył studia na Wydziale Sztuk Wyzwolonych i Filozofii. Pobyt w Pradze trwał prawdopodobnie do 1683 roku. Następnie przez około 7 lat Grzegorz Gorczycki studiował teologię na Uniwersytecie Wiedeńskim i otrzymał tytuł licencjata teologii. W okolicy roku 1689 przybył do Krakowa, gdzie dnia 22 marca Anno Domini 1692 przyjął święcenia kapłańskie. W niektórych starszych biografiach poświęconych temu twórcy pokutuje legenda, że Gorczycki otrzymał święcenia kapłańskie po studiach trwających tylko 5 miesięcy, co oczywiście nie jest prawdą. W tym też czasie zmienił on formalnie nazwisko Gorczyca na Gorczycki. Wkrótce po przyjęciu święceń kapłańskich został on oddelegowany na dwa lata do reorganizowanej Akademii Chełmińskiej w Chełmnie na Pomorzu, prowadzonej przez księży misjonarzy, a więc to samo zgromadzenie, które kierowało seminarium duchownym na Wawelu. Ksiądz Gorczycki oprócz wykładów w wyższych klasach przygotowywał uczniów do wystawiania na scenie szkolnej popisowych dialogów i deklamacji. Prowadził również jakieś zajęcia dydaktyczne w Chełmińskim Seminarium Misjonarzy. Kierował tam również kapelą kościoła archiprezbiterialnego, który również należał do księży misjonarzy. Nie wiemy jakim zespołem mógł tam dysponować, ale był to prawdopodobnie niewielki zespół wokalny czy wokalno-instrumentalny. W roku 1694 ksiądz Grzegorz powrócił do Krakowa, gdzie otrzymał stanowisko wikariusza katedralnego. Poza stałym dochodem upoważniało ono do zamieszkania na Wawelu. Dwa lata później kapituła powołała Gorczyckiego na stanowisko penitencjarza, czyli spowiednika katedralnego. Zaś 10 stycznia 1698 został on mianowany kapelmistrzem katedry z tytułem Magister Kapelleje Milzises Ekklesiae Katedralis Krakowiensis. Jako kapelmistrz Grzegorz Gerwazy Gorczycki miał szeroki zakres obowiązków, które obejmowały dyrygowanie i przygotowywanie repertuaru muzycznego, komponowanie własnych utworów, kopiowanie głosów kompozycji innych autorów, chociaż tę czynność mógł wykonywać we współpracy z innymi członkami kapeli. Musiał on również dbać o należyty repertuar tradycyjnych utworów śpiewanych przez kapelę, zarówno polskich jak i zagranicznych. Biorąc pod uwagę zachowane muzykalia w zbiorach katedralnych, zespół ten wykonywał głównie muzykę wokalną a capella. Wraz z upływem lat rosnące znaczenie Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego w krakowskim środowisku wiązało się z coraz większymi obowiązkami. Zwiększały się zarówno te, które przynosiły mu pewne dochody w postaci prebent, jak i te wynikające z jego zaangażowania w potrzeby społeczności. W 1702 Gorczycki otrzymał prebendę w kaplicy św. Stanisława, znanej jako prebenda angelicka, związaną z jego działalnością w zespole wokalnym tej kaplicy. Po niszczycielskich najazdach szwedzkich na Kraków w okolicach roku 1705 został on mianowany kanonikiem kolegiaty w Skalbmierzu, co wiązało się z rezygnacją z funkcji wikariusza. Przygotowując ten materiał natknęliśmy się na ciekawy artykuł zamieszczony w czasopiśmie Śpiewajmy i Grajmy Bogu autorstwa księdza Andrzeja Kwaśniewskiego dotyczący związków Grzegorza Gorczyckiego i kolegiaty w Skalbmierzu. Z informacji tam zawartych wynika, że godność tą uzyskał on pomimo braku pochodzenia szlacheckiego. Instytucje kościelne w sytuacji uprzywilejowania szlachty dawały jedną z nielicznych możliwości awansu społecznego. Jednostki uzdolnione i wybitne znajdowały w kościele azyl rozwoju. Kapituła skalbmierska była w owym czasie silnie powiązana z katedrą krakowską. Kolegium wikariuszy katedry krakowskiej dysponowało prawem prezenty w stosunku do kanonii skalbmierskich. W praktyce wikariusze krakowscy decydowali o obsadzie kapituły. Jeśli dysponowali kandydatem ze swego grona, to prezentowali go biskupowi na urząd. Należy przyjmować, że w taki sposób ksiądz Gorczycki został kanonikiem skalbmierskim. Będąc jednocześnie wikariuszem i kapelmistrzem krakowskim, swoje najważniejsze funkcje pełnił na Wawelu. Jeśli jednak chodzi o status społeczny, funkcjonował przede wszystkim jako kanonik skalbmierski. W tym samym czasie kanonikiem skalbmierskim i proboszczem w Działoszycach był ksiądz Jan Żmucki, zmarły w roku 1739. W kronice klasztornej Ksieni Klasztoru Norbertanek Zofii Grotówny znajdują się informacje o kilku przypadkach pobytu obu kanoników skalbmierskich w Imbramowicach. Pierwszy raz zostali zanotowani jako goście konwentu w dniu konsekracji kościoła, które miało miejsce 29 sierpnia 1717. Drugi raz kanonicy odwiedzili Imbramowice w dniu 7 sierpnia 1718 podczas odpustu świętego kajetana. Ponadto w latach 1719-1721 ksiądz Gorczycki przebywał w klasztorze pełniąc funkcję spowiednika i kierownika duchowego zakonnic. Jego posługa obejmowała prowadzenie rekolekcji, słuchanie spowiedzi oraz uczestnictwo w ceremoniach profesji zakonnic. Ksiądz Gorczycki angażował się nie tylko w ubogacanie liturgii klasztoru Norbertanek, ale również wpływał na udział kapeli katedralnej z Krakowa w uroczystościach w Imbramowicach. Wydaje się, że dwa koncerty podczas uroczystego dnia konsekracji kościoła były związane z obecnością kapeli krakowskiej. Także w kolejnych latach kapela krakowska uczestniczyła w uroczystościach takich jak odpust świętego kajetana w roku 1718 oraz konsekracja czterech ołtarzy bocznych 14 września tego samego roku. W dniu 7 sierpnia 1719 podczas drugiego w historii odpustu świętego kajetana zanotowano współpracę dwóch kapel. Ksieni zapisując w kronice stwierdziła, muzyka była dwojaka, krakowska i działoszycka. Podczas kolejnego odpustu w roku 1721 księżna odnotowała obecność kanoników skalbmierskich Gorczyckiego i Żmuckiego oraz obecność kapeli działoszyckiej mówiąc kapelę zaciągnęłam z działoszyc od wielmożnego imć księdza Żmuckiego. Współpraca pomiędzy księżmi Janem Żmuckim i Grzegorzem Gorczyckim wykraczała poza ramy formalnej przynależności do kapituły skalbmierskiej. Istotne były wspólne koncerty kapel prowadzonych przez obu tych duchownych. W tamtym okresie w miejskiej parafii w działoszycach funkcjonowała kapela mająca na tyle wysoki poziom, który pozwalał jej na wspólny koncert z kapelą krakowską. W 1727 roku ksiądz Gorczycki został proboszczem kościoła Bożego Miłosierdzia na przedmieściu Krakowa znanym jako Smoleńsk. Związana z tą funkcją była opieka nad szpitalem przykościelnym. Rok później kapituła mianowała go egzaminatorem w seminarium duchownym. Już przed objęciem funkcji kapelmistrza katedry Gorczycki rozpoczął opiekę nad więźniami osadzonymi w basztach Zamku Wawelskiego. Wszystkie te obowiązki pełnił aż do końca swojego życia. Należy w tym miejscu zdementować informację powtarzaną w wielu publikacjach o rzekomym przeziębieniu Gorczyckiego podczas uroczystości koronacyjnych Augusta III w styczniu 1734 lub podczas uroczystości żałobnych w rocznicę śmierci Augusta II, na które napisał utwór Conductus Funebris, co miało być bezpośrednią przyczyną jego śmierci. Prawdopodobnie Gorczycki chorował już od jesieni 1733, co wynika z analizy prowadzonej przez niego księgi wydatków na kapelę. Ksiądz Gorczycki zmarł dnia 30 kwietnia 1734 w 67 roku życia i 42 roku kapłaństwa. Prawdopodobnie został on pochowany w Kościele Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku. Na jego cześć wmurowano także w katedrze wawelskiej tablicę pamiątkową, na której nazwano Gorczyckiego Gemma Sacerdotum, klejnotem kapłaństwa. Zacytujmy na koniec omawiania jego biografii treść owej tablicy pamiątkowej, niezgasłej nigdy pamięci znakomitego i pełnego cześci Grzegorza Gorczyckiego, kanonika skalmirskiego, spowiednika i kapelmistrza, przez wszystkich zwanego klejnotem kapłaństwa, słynnego z wiedzy oraz pobożności oddanego obowiązkom tego katedralnego kościoła, a także diecezji. Jako kapelmistrz katedralny ksiądz Grzegorz Gerwazy Gorczycki głównie komponował muzykę religijną do tekstów łacińskich. Doskonale posługiwał się ścisłym kontrapunktem i tworzył w stylu antycznym, co potwierdzają jego kompozycje wokalne a kapela, takie jak Missa Paschalis, Dwiem szeroratnie oraz Tota pulchra es Maria. Jednakże również eksperymentował z nowymi osiągnięciami w utworach wokalno-instrumentalnych stosując techniki koncertujące. Przykładami jego dzieł w tym stylu są utwory takie jak Laetatus Sum, In virtut tua oraz najbardziej znane i wyjątkowe jego dzieło Kompletorium. To siedmioczęściowy utwór oparty na tekstach komplety, modlitwy odmawianej na zakończenie dnia w liturgii godzin. Kompletorium zostało odnalezione w roku 1961 w Rakowie Opatowskim i obecnie znajduje się w Bibliotece Seminarium Duchownego w Sandomierzu. Składa się z czterech psalmów Górczycki opracował główne części tego utworu na cztery głosy wokalne, canto alto, tenore basso, dwoje skrzypiec, dwie trąbki clarino oraz basso continuo. Całość dzieła ma charakter wieloczęściowego koncertu wokalno-instrumentalnego, w którym wykorzystano technikę koncertującą oraz fakturę polifoniczną i homofoniczną. Różnorodność brzmienia osiągnięto poprzez solowe opracowanie głosów, które pojawiają się w różnych kombinacjach, duety, tercety, a także huralne fragmenty z pełną polifonią oraz koncertującymi skrzypcami. Kompozycja ta wyróżnia się wyjątkową inwencją melodyczną i doskonałą dramaturgią. Niezwykle ważną cechą jest również ogromna dbałość o opracowanie muzyczne, co osiągnięto poprzez zastosowanie odpowiednich figur retorycznych oraz środków muzycznych, które podkreślają emocjonalne znaczenie słów. Ten aspekt dotyczy nie tylko warstwy wokalnej, ale również wszystkich partii instrumentalnych. Zarówno w przypadku techniki collaparte, gdzie instrumenty zastępują lub dublują partie wokalne, jak i w fragmentach imitacyjnego dialogu z głosami wokalnymi, instrumenty zachowują pełną zgodność z treścią i wyrazem tekstu słownego. Kompletorium jest dziełem niezwykłym, które wykracza daleko poza przeciętny poziom twórczości polskiej pierwszej połowy XVIII wieku. Jego wysoki poziom artystyczny, wyrafinowanie oraz bogactwo warsztatowe pozwalają na porównanie z kompozycjami religijnymi Georga Friedricha Händla czy twórców francuskich z okresu panowania Ludwika XIV. Link do tego dzieła umieszczamy w opisie tego podcastu. Według stanu najnowszych badań spuścizna kompozytorska księdza Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego liczy 50 kompozycji o pewnym autorstwie. Są to utwory wokalne z towarzyszeniem Basso Continuo lub A Cappella. Ponadto istnieje 32 utwory przypisywane mu na podstawie różnych przesłanek, których autorstwa nie można jednoznacznie zweryfikować. Gorczycki głównie komponował na zespół, którym kierował, dostosowując się do potrzeb bogatej liturgii w katedrze wawelskiej. Twórczość Gorczyckiego była ceniona nie tylko w środowisku krakowskim, ale także znalazła się w repertuarze innych zespołów kościelnych. Rękopisy jego kompozycji zachowały się w różnych miastach Polski, a nawet na Słowacji. Prawdopodobnie żaden z jego utworów nie został opublikowany za życia kompozytora, co może tłumaczyć brak popularności jego muzyki za granicą, mimo że jej poziom artystyczny nie ustępował dziełom wielu ówczesnych czołowych twórców. Chociaż podejrzewa się również, że kompozytor specjalnie o to nie zabiegał. Wydaje się nam, że był to niezwykle pokorny człowiek, skoro nie zachował się do naszych czasów żaden jego portret. Ksiądz Grzegorz Gerwazy Gorczycki, ceniony jako jeden z najwybitniejszych kompozytorów polskiego baroku, wyróżnia się nie tylko wysokim poziomem swojej twórczości, ale także znaczną liczbą zachowanych dzieł i dobrze udokumentowaną biografią. Jego wkład w muzykę tego okresu stanowi istotną część polskiego dziedzictwa muzycznego, a jego osoba jest jednym z kluczowych punktów w historii muzyki sakralnej w Polsce. Ponieważ w tym roku mija okrągła 290. rocznica jego śmierci, chcieliśmy przypomnieć Wam jego postać. Dziękujemy bardzo za wysłuchanie naszego podcastu. Mamy nadzieję, że przypadł Wam do gustu. Zachęcamy do polubienia, skomentowania i subskrybowania naszego kanału, jeśli chcielibyście być na bieżąco z nowymi odcinkami. Jeszcze raz dziękujemy i zapraszamy do kolejnych audycji. Pozdrawiamy serdecznie!